Amberboom

Het is ‘Indian Summer’ als de amberboom verkleurt

        Et je m’en vais
        Au vent mauvais
        Qui m’emporte
        Deçàdelà
        Pareil à la
        Feuille morte   

       En ik moet voort
       waar wind mij voert,
       mee op zijn boze pad,
       van hier naar daar,
       als was ik maar
       een najaarsblad.

Paul Verlaine (1844-1896) in ‘ Chanson d’automne’
(Vertaling ‘Herfstlied’ door J.C.Bloem (1887-1966))

In maart 2008 keek ik in de Melchior Treublaan naar de amberbomen (Liquidambar styracifl ua L.) die staan in het stuk tussen de Van der Waalsstraat en de Kanaalweg. Op de takken en twijgen worden ‘gevleugelde’ kurklijsten gevormd. Daaraan is deze soort te herkennen. De jonge bast is roodbruin, later wordt deze grijsbruin en diep gegroefd. In enkele bomen hingen vruchten. De amberboom bloeit tijdens het uitbotten. Toen later in het jaar de bomen uitbotten zocht ik tevergeefs naar bloemen. Ik vroeg me af: “Wat is er toch aan de hand dat er geen bloeiende boom te vinden is.” Dat de bomen geen bloemetjes vormden werd in de daarop volgende winter bevestigd: er hingen geen vruchten in de bomen.

Bloei
Inmiddels weet ik dat het bijzonder is als er wel bloemetjes verschijnen. In een arboretum of botanische tuin staat wel eens een bloeiende amberboom, bijvoorbeeld in het arboretum Trompenburg in Rotterdam. Er wordt wel gezegd dat het bepaald geen boom is waar je op kunt wachten om hem ‘volwassen’ te zien worden, d.w.z. zien dat hij gaat bloeien. Daar ben ik het niet helemaal mee eens. De bomen in de Melchior Treublaan zijn aangeplant rond 1998 en af en toe bloeit er wel degelijk een exemplaar. In augustus 2009 zag ik vruchten in de bomen voor de huisnummers 16, 24 en 39. Zo’n vijf jaar geleden is er ook een aantal amberbomen aangeplant in het Roomburgerpark (dichtbij de vijver) en ook daar vormt een enkele reeds vruchten. Dat er langs de Melchior Treublaan en in het Roomburgerpark bomen zijn die soms bloeien, kan als bijzonder worden beschouwd. De bloemetjes zijn erg klein en daardoor moeilijk te vinden. Als iemand bloemetjes wil zoeken raad ik aan eerst in de winter een boom op te zoeken die vruchten heeft en dat exemplaar de volgende jaren te volgen. De bloemetjes van de amberboom zijn eenhuizig, ze zijn dus zowel vrouwelijk als mannelijk. Omdat de amberboom zo ‘moeilijk’ tot bloeien komt wordt deze soort door kwekers meestal alleen via stekken vermeerderd. Daar komt nog bij dat zaailingen ook gevoelig zijn voor vorst. De amberboom is een langzame groeier. Het duurt (nadat een zaadje is gekiemd) meer dan tien jaar voor deboom zes meter hoog is, en misschien wel twintig jaar voor hij een hoogte van tien meter bereikt. De amberboom kan tot 45 m hoog worden, maar in Nederland gebeurt dat niet. Dat maakt hem geschikt als straatboom. Bovendien is deze soort niet erg gevoelig voor ziekte en plagen.

Amber
De amberboom behoort tot de toverhazelaarfamilie (Hamamelidaceae). Wereldwijd zijn er vier verschillende soorten bomen die thuis horen in het geslacht Liquidambar (D. More, & J. K. White, 2003. Cassell’s trees of Britain and Northern Europe. Cassell.). Door kweekactiviteiten heeft men verschillende cultivars verkregen.

In ‘Dendrologie’ van de lage landen (J. de Koning & W. van der Broek (2009, KNNV)) staat dat de boom in 1640 is ingevoerd. Ook wordt in dit boek de soortnaam toegelicht. Liquidamber betekent vloeibare amber. Amber is een uitscheidingsproduct van de potvis, het drijft op zee en wordt gebruikt in de parfumindustrie.

Storax is het gestolde sap van de echte storaxboom (Styrax officinalis) en wordt in de Oriënt gebruikt als amber. Indianen in Noord-Amerika gebruiken het gestolde sap van de amberboom als lekkernij: Sweet Gum, de voorloper van kauwgum. De amberboom komt het beste tot zijn recht op een ruime plaats op een grasveld in een grote tuin of park, of als straatboom. Hij groeit het beste op een beschutte, zonnige plaats in een goed doorlatende grond. In de volksgeneeskunde is het hars een onderdeel van producten tegen verkoudheid en huidziekten. Het roodbruine hout wordt gebruikt voor fineer en meubels . Het woord amber heeft ongeveer vijftien andere betekenissen waaronder barnsteen. Barnsteen is fossiele hars van naaldbomen. Deze hars is miljoenen jaren geleden uit de bomen gedropen en daarna versteend. Het heeft dezelfde kleuren als de herfstbladeren van de amberboom. Barnsteen is net als het sap uit de amberboom ook gestold sap.

Amberboom, esdoorn en plataan
De bladeren van de amberboom lijken op die van de esdoorn. Ze zijn handvormig, samengesteld, vijf- tot
zeventallig en worden 10-15 cm groot. Het blad is dieper ingesneden dan dat van een esdoorn en staat op een heel lange steel. De randen van het blad zijn gezaagd, aan de bovenkant zijn zij glanzend donkergroen en hebben fijne haartjes in de hoeken van de bladnerven. De bladeren staan meer verspreid aan de twijg. Ook de vertakking is heel anders, de jonge takken vormen minder zijtakken. Het is opmerkelijk dat uit sap van de esdoorn ook een soort stroop kan worden gemaakt, die lekker smaakt. De esdoornbladeren lijken op die van de plataan. Niet voor niets zijn de esdoorn (Acer pseudoplatanus) en de plataan (Platanus x acerifolia) naar elkaar genoemd. De vruchten van beide soorten lijken niet op elkaar. Opmerkelijk genoeg lijken de vruchten van de amberboom weer wel op die van de plataan. Het zijn ook bolletjes die in de winter in slierten hangen te bungelen in de wind. Ze zijn 2-3 cm groot, kogelvormig, verhout en stekelig met zoetig vruchtvlees.

‘Indian Summer’
In een deel van de Melchior Treublaan is het in de herfst ‘Indian Summer’. Het is een typisch verschijnsel in het oosten van de Verenigde Staten en Mexico. ‘Indian Summer’ is geliefd omdat in die periode bomen en struiken prachtige herfstkleuren hebben. De temperaturen tijdens die periode lopen op tot rond de 20 graden Celsius overdag en ’s nachts blijft het minimaal boven het vriespunt. Door de eerste nachtvorst krijgen de bomen het sein dat ze de voedseltoevoer naar de bladeren moeten stoppen. Die beginnen vervolgens af te sterven. Een aantal soorten struiken en bomen gaat daardoor verkleuren, bijvoorbeeld diverse soorten esdoorns en ook de amberboom. De bladeren van de amberadvertentie boom zorgen ervoor dat in de Melchior Treublaan ‘Indian Summer’ kan worden gevierd. 

Het gedicht van Verlaine over de herfst maakt op mij een sombere indruk. Verlaine heeft vast niet naar de mooie herfstkleuren van onder meer de amberboom gekeken toen hij het schreef. Het gehele gedicht van Verlaine is te lezen op de gevel van Pieterskerkhof 4.

Schoenen poetsen
Met een blad van de amberboom kunt u ook uw schoenen poetsen. De gomhars uit de bladeren was in het verleden bestanddeel van de betere schoencrème. En het is goed te weten dat die gomhars de schoenen ook waterdicht kan maken tegen een herfstbui.